تغذیه برگی ( محلول پاشی) عناصر غذایی
منظور از محلول پاشی عناصر غذایی یا تغذیه برگی، کاربرد کود بر روی سطح شاخ و برگ و در نهایت جذب و استفاده آن ها توسط گیاه است. در این روش که عناصر غذایی به شکل مهپاش بر روی برگ، ساقه و تنه گیاه به کار میروند، مسیری مهم در فراهم آوردن شرایط برای رشد و نمو گیاه محسوب میشود.
گیاهان قادر به جذب عناصر غذایی از طریق اندام های هوایی شامل ریز روزنه های موجود در کوتیکل (اکتودسماتا) و سلول های روزنه برگ (استوماتا) و بافت های متخلخل و پوستی میباشند. معمولاً فرآیند جذب، توسط اندام هوایی در مقادیر کمتری نسبت به جذب ریش های رخ میدهد ولی در خصوص عناصر کم مصرف، اسید های آمینه، فولویک اسید، جلبک دریایی و هورمون های رشد جذب برگی بسیار مؤثرتر است، زیرا مقدار مورد نیاز این عناصر توسط گیاه بسیار اندک است و محلول پاشی میتواند آن را تأمین کند.
خوانندگان با مطالعه این مقاله در پایان به درک درستی از ضرورت کاربرد تکنیک تغذیه برگی و محاسن آن در مقایسه با مصرف خاکی، آشنایی با کود های مناسب برای روش تغذیه برگی و زمان و روش مصرف عناصر به صورت محلول پاشی دست مییابند.
محدودیت های تغذیه گیاهان از طریق خاک
تغذیه گیاه از طریق خاک دارای محدودیت هایی مانند نیاز به رطوبت برای انحلال و اثر بخشی کود، بر همکنش pH و کلسیم در خاک، زمانبر بودن انتقال عناصر از ریشه ها به شاخساره، هدر رفت عناصر (تثبیت در خاک، آبشویی، اثرات آنتاگونیستی) و تنش های خشکی و شوری در خاک میباشد، در صورتی که در روش تغذیه برگی، کاربرد و نفوذ و انتقال آن به برگ و شاخساره ها آسان و سریع بوده و در نتیجه کارآمدی و اثربخشی آن ها نیز بالاتر است.
زمان و روش مصرف عناصر به صورت محلول پاشی
در درختان همیشه سبز (مرکبات)، هر زمانی به جز شکوفه دهی مجاز به محلول پاشی هستیم؛ به طوری که محلول پاشی بعد از تشکیل میوه و حتی در زمان بلوغ میوه و پس از برداشت هم میتواند مؤثر باشد. در گیاهان زراعی نیز در بیشتر مراحل تولید اعم از دوره های رویشی و تشکیل دانه و بذر به جز در مواردی که گل ظاهر میشود، میتوان محلول پاشی را انجام داد. به طور مثال در گندم میتوان از مرحله پنجه زنی تا مرحله به ساقه رفتن و همینطور به خوشه رفتن و سمبله دادن و حتی در مرحله پر شدن دانه ها محلول پاشی را انجام داد.
مزایای تغذیه برگی
تأمین نیاز های تغذی های گیاه با این روش، در تمامی فصول رشد امکانپذیر میباشد. مزیت اصلی تغذیه ی برگی این است که با هدف برطرف کردن صحیح و بهینه ی کمبود های عناصر تغذی های در گیاهان مورد توجه و استفاده قرار گرفته است. به علاوه، از جمله قابلیت هایی که با به کارگیری تکنیک تغذیه برگی محقق میشود این است که کود ها به طور موفقیتآمیزی با اکثر آفتکش های تجاری قابل اختلاط بوده و درجهی تأثیرگذاری آفتکش ها را افزایش داده و از این رو هزینه های مراقبت و محافظت از گیاه را کاهش میدهند.
با توجه به گزارش های منتشر شده، در صورت به کار بردن صحیح محلول پاشی، عملکرد گیاه بین 12 تا 25 درصد افزایش مییابد. محلول پاشی میتواند مشکلات کوتاه مدت گیاه (مانند مشکلات ناشی از تنش خشکی و غرقاب ناشی از سیلاب و همچنین عدم تلقیح کافی گل ها که منجر به کاهش درصد میوه نشینی میگردد) را به خوبی حل کند. از طرف دیگر جذب برگی عناصر غذایی به ویژه در شرایط پیچیده خاک که احتمال تثبیت و غیر پویا شدن عناصر وجود دارد، سریعتر از جذب ریش های است. به عنوان مثال، قابلیت جذب آهن در خاک های آهکی پایین است و یا فسفر در خاک های اسیدی و آهکی تثبیت میشود که در این صورت محلول پاشی آن ها نسبت به مصرف خاکی ارجحیت دارد.
بنابراین با توجه به موارد ذکر شده مزیت های تغذیه برگی را می توان به صورت زیر بیان کرد:
این روش مصرف کود، در خاک های مشکل دار بسیار مؤثر است. قابلیت جذب بسیاری از عناصر غذایی در شرایطی همچون pH های بالا و پایین خاک، خاک های شنی، خاک های شور و سایر موارد بسیار ناچیز است که در این شرایط محلول پاشی عناصر غذایی بسیار مؤثرتر از مصرف خاکی آن هاست.
در مناطق خشک و نیمه خشک که ایران نیز در زمره این مناطق به حساب میآید و رطوبت خاک در اکثر زمان طول دوره کشت اندک است، قابلیت جذب عناصر غذایی کاهش مییابد. در این شرایط، ریشه ها به اندازه کافی قادر به نفوذ در لایه های زیرین خاک نیستند و از طرفی بسیاری از عناصر غذایی برای حرکت در خاک و جذب توسط ریشه نیاز به آب دارند و بنابراین کمبود عناصر غذایی در گیاهان معمول است، محلول پاشی عناصر غذایی بسیار مؤثرتر خواهد بود.
در شرایط غرقابی که مصرف خاکی عناصر غذایی باعث شستشوی عناصر موجود در ریزوسفر (به طور مثال کود های نیتروژنی حاوی نیترات) میشود، محلول پاشی، اقدامی مؤثر در تأمین عناصر غذایی است. همچنین، محلول پاشی عناصر غذایی به تولید پایدار محصول در گیاهان آبکشت و نیمه آبکشت میانجامد.
کیفیت میوه در اثر محلول پاشی عناصر غذایی، بهویژه عناصری همچون کلسیم، فسفر، روی و بر که دارای پویایی کمتری در خاک و گیاه هستند به طور قابل توجهی افزایش مییابد.
مصرف کود در ریزوسفر درختان چند ساله به علت عمیق بودن ریشه ها بسیار مشکل است. ریشه هایی که در جذب عناصر غذایی در گیاه مؤثرند، غالباً ریشه های عمیق بوده و کود مصرفی نمیتواند به این ناحیه برسد و در نتیجه باعث هدر رفتن کود به ویژه در مورد کود های با تحرک بالا در خاک مانند کود های نیتروژنی میشود.
بنابراین در این شرایط، محلول پاشی عناصر پویا در افزایش عملکرد و کیفیت میوه مؤثر خواهد بود. در مجموع، محلول پاشی عناصر کم مصرف نسبت به مصرف خاکی آن ها، برای دستیابی به عمکلرد مناسب، مؤثرتر است.
کاربرد برگی عناصر غذایی در غلات به طور فزآیند های رو به گسترش است و درصد بالایی از محتوای عناصر غذایی دانه می تواند از طریق برگ و نه از جذب ریشه تأمین شود. در بسیاری از گیاهان نیاز دانه های در حال رشد به نیتروژن بیشتر از ظرفیت جذب ریشه ها بوده و کمبود نیتروژن از راه شکستن پروتئین برگ و انتقال نیتروژن و دیگر عناصر تغذی های به دانه تأمین میشود و شکست پروتئین برگ تأثیر مثبتی بر فراهمی مس و روی برای تحرک دوباره به سمت بافت های زایشی دارد، که در نتیجه با استفاده از محلول پاشی عناصر می توان علاوه بر عنصر مورد نیاز (نیتروژن) موجب افزایش فراهمی برخی عناصر ضروری دیگر نیز شد.
عوامل مؤثر بر کارای و اثربخشی تغذیه برگی
سه عامل اصلی مؤثر در فرآیند محلول پاشی برگی شامل موارد زیر میباشد:
الف- عوامل گیاهی (سن برگ، میزان و نوع واکس موجود در سطح کوتیکول، وجود پرز یا کرک بر روی برگ، تناوب زمانی باز و بسته شدن روزنه ها، تقارن یا عدم تقارن برگ (شکل برگ)، وضعیت تغذیه برگ و گیاه و رقم و گونه گیاه).
ب- عوامل محیطی (دما، شدت نور، طول دوره روشنایی، جریان هوا، رطوبت، خشکی و زمان).
ج- نوع و ماهیت محلول (غلظت محلول، سرعت محلول پاشی، ماهیت عامل مویان، pH محلول و چسبندگی محلول).
کود های مورد استفاده برای تغذیه برگی
منبع کودی مورد استفاده برای محلول پاشی نقش مهمی در افزایش کارایی تغذیه برگی گیاهان دارد. در جدول های زیر به منابع کودی مهم برای عناصر پرمصرف و کم مصرف و همچنین محرک های رشد برای تغذیه برگی اشاره شده است.
| عنصر | ترکیب کودی رایج |
|---|---|
| نیتروژن | اوره، آمونیوم سولفات، آمونیوم نیترات |
| فسفر | H2 PO4, KH2 PO4, NH4 H2 PO4, Ca(H2 PO4 )2، فسفیت |
| پتاسیم | K2 SO4, KCl, KNO3, K2 CO3, KH2 PO4 |
| منیزیم | MgSO4, MgCl2, Mg(NO3 )2 |
| گوگرد | MgSO4 |
| کلسیم | کلسیم استات، CaCl2 |
| عنصر | ترکیب کودی رایج |
|---|---|
| بور | بوریک اسید B(OH)3، بوراکس Na2 B4 O7، سدیم-اکتابورات Na2 B8 O13، بور اتانول آمین |
| آهن | FeSO4 ، کلات های Fe(III)، کمپلکس های آهن (لیگنوسولفانات، گلوکوهپتونات و غیره) |
| منگنز | MnSO4 ، کلات های Mn(II) |
| روی | ZnSO4 , ZnO ، کلات های Zn(II)، کمپلکس های آلی روی |
| محرک رشد |
|---|
| جلبک دریایی |
| اسید های آمینه |
| فولویک اسید |
| هورمون های رشد (اکسین، جیبرلین، سیتوکینین…..) |
اختلاط کود ها در تغذیه برگی
عناصر غذایی را میتوان همراه با آفتکش ها مصرف کرد و در این صورت عملکرد قابل توجهی به دست خواهد آمد. بهتر است از اختلاط کود های حاوی عناصری مانند گوگرد،کلسیم و مس با سموم و کود های دیگر خودداری نمود و در مواقعی که از مخلوط روغن و سم برای کنترل آفات استفاده میشود باید از اختلاط کود ها با آن خودداری شود.
به منظور اطمینان از سازگاری کود ها با سموم، بهتر است برچسب سموم و کود ها، به دقت مطالعه شود و پس از اختلاط کود و سم، ابتدا در سطح کم مورد آزمون قرار گرفته و اگر ناسازگاری بین سم و کود وجود داشته باشد، حداکثر ظرف 2 الی 3 روز علائم ناسازگاری روی گیاه بروز پیدا خواهد کرد.
در جدول زیر به شرایط سازگاری و ناسازگاری کود های رایج در تغذیه برگی اشاره شده است.
سازگاری ترکیبات عناصر سازنده فعال در فرمولاسیون محلول پاشی برگی.
کود | اوره | نیترات آمونیوم | سولفات آمونیوم | مونو آمونیوم فسفات | مونو پتاسیم فسفات | نیترات پتاسیم | سولفات پتاسیم | نیترات کلسیم | کلرید کلسیم | نیترات منیزیم | سولفات منیزیم |
اوره | – |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
نیترات آمونیوم | سازگار |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سولفات آمونیوم | سازگار | سازگار |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
مونو آمونیوم فسفات | سازگار | سازگار | سازگار |
|
|
|
|
|
|
|
|
مونو پتاسیم فسفات | سازگار | سازگار | سازگار | سازگار |
|
|
|
|
|
|
|
نیترات پتاسیم | سازگار | سازگار | سازگاری محدود | سازگار | سازگار |
|
|
|
|
|
|
سولفات پتاسیم | سازگار | سازگار | سازگار | سازگار | سازگار | سازگار |
|
|
|
|
|
نیترات کلسیم | سازگار | سازگار | سازگاری محدود | سازگار | سازگار | سازگار | سازگاری محدود |
|
|
|
|
کلرید کلسیم | سازگار | سازگار | سازگاری محدود | سازگار | سازگار | سازگار | سازگاری محدود | سازگار |
|
|
|
نیترات منیزیم | سازگار | سازگار | سازگار | ناسازگار | ناسازگار | سازگار | سازگار | سازگار | سازگار |
|
|
سولفات منیزیم | سازگار | سازگار | سازگار | ناسازگار | ناسازگار | سازگاری محدود | سازگار | سازگاری محدود | سازگاری محدود | سازگار | – |
افزودن مواد کمکی
مواد کمکی فعالساز موجب افزایش فعالیت، نفوذ، پخش و حفظ عناصر غذایی میشود و مواد کمکی اسیدی کننده (که به منظور تنظیم pH محلول در دامنه 5/5-6 انجام می شود) خصوصیات محلول را بدون تأثیر بر کارایی فرمولاسیون اصلاح میکنند.
کاربرد مواد کمکی بسته به نوع گیاه متفاوت است.
معایب (محدودیت های) تغذیه برگی
یکی از مهم ترین محدودیت های تغذیه برگی نسبت به استفاده از کود و عناصر غذایی از طریق ریشه، میزان احتیاجات گیاه است که به خصوص در مورد عناصر پر مصرف، این روش نمی تواند تمام احتیاجات گیاه را براورده کند و بنابراین کشاورزان ناگزیرند در برنامه های تغذیه ای از روش کودآبیاری نیز استفاده کنند. با این حال می توان تغذیه عناصر کم مصرف، محرک های رشدی و همچنین در برخی از مواقع عناصر پرمصرف نیز به صورت محلول پاشی توصیه کرد.
علاوه بر این، یکی دیگر از محدودیت های محلول پاشی آن است که گاهی کود های مورد استفاده، قابلیت اختلاط با آفتکش ها را ندارند و در صورت مصرف توأم این مواد، برگ سوزی و آسیب به گیاه اتفاق میافتد. همچنین، محلول پاشی در آب و هوای گرم و شرایط آفتابی، موجب سوختگی در برگ ها و سایر اندام های گیاهی میشود. در این شرایط، پس از تبخیر آب، کود به صورت لایهی نازک بر روی برگ جا میماند که باعث سوختگی سلول های بافت پوست برگ میگردد.
چنانچه پس از محلول پاشی، بارندگی سنگین و یا آبیاری بارانی سنگین انجام شود، عناصر غذایی محلول پاشی شده، شسته خواهند شد. از دیگر محدودیت های روش تغذیه برگی آن است که استفاده از غلظت محدود مواد نمیتواند کل احتیاجات گیاه را تأمین کند زیرا همانگونه که بیان شد، غلظت های بالای محلول، سبب برگسوزی میشود. لذا باید از غلظت های کم با نوبت های بیشتر محلول پاشی به کار گرفته شود و همین امر میتواند هزینه زیادی ایجاد کند.
با این حال هر کدام از روش های تغذیه ای معایب و مزایای خود را دارا هستند و بنابراین بایستی با توجه به شرایط موجود همچون نوع محصول، نوع ترکیب کودی، آب و هوا، یزان آب در دسترس و … تلفیقی از دو روش تغذیه برگی و ریشه ای را در دستور کار قرار داد تا با کمترین هزینه بیشترین کارایی را به دست آورد.
نکات کاربردی مهم در تغذیه برگی
- هر گونه محلول پاشی در هنگام ظهور گل/ اوایل دورهی تشکیل میوه انجام نشود.
- استفاده از مویان ها/دترجنت ها و شوینده ها کارایی جذب و نفوذ عناصر را افزایش میدهد.
- pH محلول مصرفی در حد خنثی بین 6 تا 7 تنظیم شود.
- عملیات تغذیه برگی در شرایط هوای آرام و حداقل سرعت باد انجام شود.
- به سطح زیرین برگ در محلول پاشی ها توجه شود. کارایی جذب برگی از سطوح زیرین برگ ها بیشتر از سطح فوقانی است.
- محلول پاشی در هنگام اوایل صبح یا عصر و در محدوده دمایی 25-27 درجه سانتی گراد که روزنه ها در آن زمان بیشترین فعالیت را دارند انجام شود.
- محلول پاشی در شرایط آب و هوایی مرطوب اثر بهتری دارد که این به دلیل متورم شدن کوتیکول برگ در هوای مرطوب است که در نتیجه، هیدراته شدن مواد پکتینی موجب سهولت نفوذ مواد غذایی به داخل گیاه میشود.
- به غلظت پیشن هادی از سوی شرکت تولید کننده کود در محلول پاشی توجه شود.
- محلول پاشی در زمان تشنگی و استرس گیاه انجام نشود. محلول پاشی باید چند روز پس از آبیاری صورت پذیرد یا پس از محلول پاشی، آبیاری مزرعه و باغ انجام گیرد.
- به جوانه های متورم شده در درختان چوبی که عناصر غذایی محلول پاشی شده را سریع تر و بهتر جذب می کنند توجه ویژه شود.
- از محلول پاشی کود های با مقدار کلر محلول بالا اجتناب شود.
- به اهمیت و جایگاه کود های تهیه شده از آمینواسید ها، جلبک های دریایی، کود های آلی دارای فولویک اسید به عنوان رایجترین تغذیه کننده های برگی در محصولات ارگانیک به طور جداگانه و یا ترکیبی توجه شود.
- از دستکش، کلاه و عینک مخصوص در هنگام محلول پاشی جهت جلوگیری از حساسیت های احتمالی استفاده شود.
- بهبود و افزایش اندازه میوه (به خصوص مرکبات) با استفاده از محلول پاشی گیاه با کود های مخلوط پتاسه و نیتراته.
- آنالیز خاک و گیاه قبل از تصمیم و توصیه کودی برای محلول پاشی در نظر گرفته شود.
- محلول پاشی برای عناصر غیر متحرک مانند بور، کلسیم و منگنز با تعداد دفعات بیشتری انجام شود.
- محلول پاشی عناصر کم مصرف پس از استفاده عناصر پر مصرف انجام شود.
- ترکیبات نیتروژنه نظیر اوره با محلول عناصر کم مصرف با هدف افزایش سرعت جذب عناصر کم مصرف مخلوط شود.
- محلول پاشی نیتروژن در هنگام فاز زایشی انجام نشود. محلول پاشی اوره در اوایل فصل رشد، سطح برگ را افزایش داده و نیاز غذایی گیاه را بهتر فراهم میکند اما باید توجه داشت که محلول پاشی نیتروژن در فاز رویشی موجب ریزش میوه خواهد شد، ضمن این که پاشیدن نیتروژن روی میوه ها کیفیت آن را پایین میآورد.
- هنگام متورم شدن جوانه ها در اوایل بهار و یا در پاییز بعد از برداشت میوه، بهترین زمان محلول پاشی برای بور و روی در درختان میوه است.
- محلول پاشی آهن کلاته (کلات های با قابلیت محلول پاشی همچون EDTA) یا سولفات آهن به تعداد دو یا چند بار در طول فصل رشد برای رفع کلروز ناشی از آهک توصیه می شود.
- محلول پاشی مس در درختان میوه در هنگام متورم شدن جوانه ها در بهار توصیه می شود..
- انجام محلول پاشی به صورت چندباره یا تقسیتی ارجحیت دارد؛ به طوری که محلول پاشی با غلظت های کم و تکرار بیشتر مؤثرتر از غلظت زیاد و تکرار کم است.
- به علت عمیق و پراکنده بودن ریشه های فعال، تغذیه سریع گیاه از راه خاک در باغات مسن و بارور کار آسانی نیست.
- توصیه میشود که برای جلوگیری از سوزانندگی و جذب بهتر عناصر همواره از محلول های رقیق برای محلول پاشی برگی استفاده شود.
- در صورت مشکوک بودن به ترکیب کود، توصیه میشود محلول تهیه شده در سطح محدودی پاشیده شود و پس از اطمینان از عدم برگسوزی، اقدام به محلول پاشی کل مزرعه یا باغ گردد.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد ها
افزایش روز افزون قیمیت کود های شیمیایی در جهان، آلودگی محیط زیست و تخریب خاک در اثر مصرف بیرویه کود از جمله مشکلاتی است که با آن روبه رو هستیم. تغذیه برگی روشی است که علاوه بر کاهش مصرف کود های شیمیایی و خطرات زیست محیطی آن ها، عناصر غذایی را مستقیماً در اختیار شاخه، برگ، میوه و دانه قرار داده و در نتیجه در زمان کوتاهتری در اختیار گیاه قرار می دهد.
با توجه به مسائل اقتصادی که در مصرف کود ها در کشورمان وجود دارد، بهترین و کارآمدترین روش تأمین برخی از عناصر غذایی به ویژه ریزمغذی ها و محرک های رشدی، تغذیه برگی میباشد. با توجه به این که عوامل متعددی بر تغذیه برگی تأثیرگذار هستند، به منظور نتیجه گیری بهتر و مصرف کود با بیشترین کارایی، رعایت نکاتی که در مورد محلول پاشی در این مقاله توضیح داده شدند ضروری به نظر می رسد.
به طور مثال زمان محلول پاشی از جمله عوامل تأثیرگذار بر راندمان کوددهی برگی است. عامل زمان نه تن ها از جنبه ساعات روز بلکه از این جنبه که گیاه چه زمانی نیاز بیشتری به عنصر مورد نظر داشته و نیز گیاه در چه مرحل های از رشد قرار دارد، میتواند بر راندمان تغذیه برگی اثر مثبت یا منفی بگذارد.
بنابراین، توصیه کلی درباره زمان محلول پاشی این است که در ساعاتی از روز که اتلاف کود برگپاشی شده حداقل باشد و زمانی که گیاه حداکثر نیاز به عنصر تغذی های مورد نظر را داشته باشد، محلول پاشی انجام شود. بخش فنی و تحقیق و توسعه شرکت آریوزیست نهاده که متشکل از متخصصانی از رشته های مختلف کشاورزی است در تلاش است با توجه به شرایط موجود و نیاز های پنهانی و آشکار کشاورزی در هر نقطه از کشور، برنامه تغذیه ای مناسب را برای کشاورزان فراهم نموده و با رعایت اصول فیزیولوژی گیاهی بهترین زمان و کارآمدترین ترکیبات کودی را در برنامه های تغذی های بگنجاند.
این مجموعه با همکاری شرکت زایز (Ziez Ltd.) انگلستان با تأمین انواع نهاد های کودی با کیفیت بالا و مناسب برای تغذیه برگی مانند انواع کود های NPK، ریزمغذی های با بنیان EDTA، آمینوکلات ها، فولویکلات ها و همچنین محرک های رشدی شامل فولویک اسید، آمینواسید، جلبک دریایی و تنظیم کننده های رشدی و …. به دو شکل جامد و مایع گامی مهم در بهبود کیفیت وضعیت تغذیه محصولات مختلف کشاورزی در کشور برداشته است.
همچنین، تیم تحقیق و توسعه (R&D) شرکت آریوزیست نهاده با بهره‌مندی از دانش متخصصان رشته های مختلف و با بهره مندی از آزمایشگاه های مجهز تغذیه و گیاهپزشکی توانسته است برنامه های تغذیه گیاهی را با برنامه های کنترلی آفات و بیماری های گیاهی تلفیق کرده تا با کمترین هزینه، بیشترین کارایی را برای کشاورزان داشته باشد.